KATARZYNA CZUPA*
(for English version scroll down)
W grudniu 2015 r. Bank Anglii został członkiem Islamic Financial Services Board (IFSB), jednej z najważniejszych organizacji na świecie, odpowiedzialnej za standaryzację muzułmańskich instrumentów finansowych. Wielka Brytania nie jest pierwszym państwem, które zdecydowało się na członkostwo w IFSB. Banque centrale du Luxembourg, bank centralny Luxemburga, został członkiem stowarzyszonym tej organizacji pięć lat wcześniej. Działania te mogą wydawać się dość nietypowe, jednakże, są one elementem szeroko zakrojonej strategii wdrażania muzułmańskich instrumentów finansowych do krajowych systemów finansowych, która jest realizowana przez oba kraje przez ostatnie 40 lat.
Luksemburg był pierwszym państwem w Europie, które wprowadziło na swój rynek tzw. niekonwencjonalne instrumenty finansowe. W 1978 r. w kraju tym powstał Muzułmański System Finansowy (ang. Islamic Banking System), pierwsza muzułmańska instytucja finansowa w państwie niemuzułmańskim. Wielka Brytania również zdecydowała się na podobny krok – w 1980 r. Londyńska Giełda Metali wprowadziła do swoje oferty depozyty overnight zgodne z prawem szariatu. Obecnie Luksemburg oraz londyńskie City są jednymi z największych centrów finansów muzułmańskich na Zachodzie. W 2014 r. wartość aktywów zarządzanych przez Luksemburg i Wielką Brytanię wynosiła odpowiednio 5 mld euro oraz 19 mld dolarów (dane za KPMG,2015 oraz rządem Wielkiej Brytanii, 2014).
Etyczne finanse
Czym właściwie są muzułmańskie instrumenty finansowe i w jaki sposób różnią się od konwencjonalnych produktów? Ich specyfika wynika z tego, że są one oparte na trzech głównych zasadach, które wynikają z prawa szariatu, czyli prawa muzułmańskiego. Pierwsza, i zarazem najważniejsza, z nich mówi o zakazie stosowania stopy procentowej (ar. riba), niezależnie od formy i zamiaru z jakim jest stosowana. Stopa procentowa postrzegana jest jako lichwa, co tłumaczy się faktem, że stała, ustalona wcześniej stopa zysku, która obliczana jest na podstawie wartości nominalnej i okresu zapadalności instrumentu ma negatywny wpływ na dłużnika. Relacja wierzyciel-dłużnik jest asymetryczna, ponieważ ten pierwszy odnosi korzyści nie w wyniku zaangażowania w działalność gospodarczą, a po prostu pożyczając środki finansowe danej osobie lub podmiotowi, w związku z czym stosowanie stopy procentowej powinno być zakazane. Kolejna zasada dotyczy ryzyka i niepewności (ar. gharar). Zgodnie z muzułmańską myślą ekonomiczną, uczestnicy transakcji gospodarczych powinni mieć pełną informację o jej szczegółach, w związku z czym spekulacja i hazard są surowo zabronione, a ryzyko i niepewność powinny być zredukowane do minimum (nie można na nich zarabiać). Kluczowe znaczenie ma również koncept „współdzielenia zysku i ryzyka”. Zgodnie z jego założeniami zarówno dłużnik, jak i pożyczający środki finansowe powinni ponosić ryzyko (i koszty) przedsięwzięcia oraz dzielić się ewentualnymi zyskami proporcjonalnie do wkładu. W zależności od instrumentu, zasada ta przyjmuje postać współdzielenia zysku i strat lub też zabezpieczania danej transakcji aktywem.
Mimo tego, że instrumenty muzułmańskie są stosowane w tym samym celu co ich konwencjonalne odpowiedniki (dostarczanie środków finansowych podmiotom), to na skutek stosowania powyższych zasad produkty zgodne z prawem szariatu nie mogą być oparte na długu, a ich struktura znacząco się różni w porównaniu z tradycyjnymi instrumentami. Muzułmańskie usługi finansowe muszą wspierać realną działalność gospodarczą, a ewentualne zyski obliczane są na postawie jej dochodowości – zysk uczestnika transakcji nie może być określony jako kwota do wypłaty w przyszłości, ale jako marża lub procent zysków odnotowywanych przez dane przedsięwzięcie).
Podobnie jak w sektorze konwencjonalnym, w finansach muzułmańskich stosuje się wiele zróżnicowanych instrumentów, z czego największą popularnością cieszą się musharaka, mudaraba, murabaha, sukuk and ijara. Mudaraba i musharaka to kontrakty oparte o zasadę współdzielenia zysków i strat. Produkty te są niekonwencjonalną formą kredytu i są często stosowane przez muzułmańskie banki w usługach depozytowych oraz w działalności inwestycyjnej. W transakcji z wykorzystaniem instrumentu mudaraba, jeden z partnerów wnosi kapitał, a drugi know-how i/lub pracę (jest on także odpowiedzialny za zarządzanie przedsięwzięciem). Drugi z produktów, przypomina strukturę joint venture, ponieważ zaangażowane podmioty wnoszą kapitał (w formie pieniężnej lub wkładu rzeczowego) w celu ustanowienia nowego przedsięwzięcia lub zaangażowania się w dotychczas już funkcjonujące. W przeciwieństwie do projektu, który finansowany jest z użyciem mudaraba, tutaj każdy z partnerów ma prawo do jego koordynowania. W obu przypadkach, kapitałodawcy otrzymują zyski tylko wtedy, gdy przedsięwzięcie będzie odnotowywało zyski. Co istotne, w sytuacji, gdy projekt będzie generował straty, partnerzy zapewniający finansowanie będą w nich współuczestniczyć proporcjonalnie do wniesionego wkładu (podmiot zapewniający pracę i/lub know-how nie ponosi żadnych kosztów finansowych).
Murabaha to kolejny instrument, który zastępuje tradycyjny kredyt. Produkt ten to forma sprzedaży z marżą, gdzie bank (lub inny podmiot finansujący) w imieniu klienta nabywa dane aktywo/dobro oraz sprzedaje je temu klientowi. Zobowiązanie oprócz ceny nabytego aktywa/dobra obejmuje również marżę banku i jest spłacane w ratach. Biorąc pod uwagę fakt, że transakcja z wykorzystaniem tego instrumentu jest relatywnie bezpieczna (płatności są ustalone i nie zależą od zyskowności przedsięwzięcia), produkt ten ma duży udział w portfolio banków.
Druga grupa produktów obejmuje instrumenty, które są zabezpieczone lub oparte o aktywo. Mechanizm ten pomaga dzielić ryzyko pomiędzy wierzycieli a dłużników. Ijara jest muzułmańską formą leasingu. Choć z pozoru przypomina swój tradycyjny odpowiednik, musi być zgodna z prawem muzułmańskim w kwestii zaangażowanych podmiotów, przedmiotu objętego finansowaniem, spłaty zobowiązania oraz zakończenia obowiązywania umowy. Ponadto, leasingodawca ponosi wszystkie koszty związane z użytkowaniem aktywa (m.in. ubezpieczenie, koszty utrzymania i napraw) o ile nie wynikają one z zaniedbań leasingobiorcy. Wśród produktów muzułmańskich znaleźć można również obligacje zwane sukuk. W przeciwieństwie do tradycyjnych produktów, sukuk nie jest instrumentem dłużnym ale potwierdzeniem prawa własności do aktywa (certyfikat inwestycyjny), które sukuk ma finansować. Inwestorzy, którzy nabywają obligację muzułmańską płacą cenę nominalną do jednostki specjalnego przeznaczenia (jest ona powołana do życia w celu emisji sukuk) i w zamian otrzymują certyfikat inwestycyjny. Jednostka jest odpowiedzialna za nabywanie aktywów, o które oparta jest obligacja, oraz wypłacanie inwestorom należnych kwot, które przeważnie przyjmują formę renty.
Dlaczego Europa?
Biorąc pod uwagę specyfikę finansów muzułmańskich, zastanawiającym może wydawać się zaangażowanie Luksemburga i Wielkiej Brytanii we wdrażanie do ich systemów finansowych instrumentów zgodnych z prawem szariatu. W latach 70. i 80. XX w., oba kraje dostrzegły szansę na zysk dzięki poszerzeniu oferty dostępnych produktów o instrumenty, na które popyt zgłaszały państwa arabskie (w szczególności kraje z Zatoki Perskiej). Mowa tu o produktach umożliwiających zarządzanie aktywami i płynnością instytucjom muzułmańskim. Oba kraje europejskie zrozumiały również, że poszerzając gamę oferowanych produktów finansowych staną się bardziej atrakcyjne dla obecnych i przyszłych klientów. Mówiąc krótko, mogąc skorzystać z muzułmańskich produktów finansowych, inwestorzy z krajów muzułmańskich byli bardziej skłonni ulokować swój kapitał nie tylko w sektorze finansowym, ale również w innych obszarach gospodarki, ponieważ dane przedsięwzięcie mogło być sfinansowane z wykorzystaniem produktów zgodnych z prawem szariatu.
Finanse muzułmańskie stały się atrakcyjne także dla podmiotów konwencjonalnych. Obserwując rozwój tego sektora w świecie muzułmańskim, decydenci oraz inwestorzy z Wielkiej Brytanii oraz Luksemburga, dostrzegli, że instrumenty zgodne z prawem szariatu mogą zostać wykorzystane jako kolejne źródło finansowania projektów inwestycyjnych, w szczególności tych największych. W czerwcu 2014 r. Wielka Brytania, jako pierwszy kraj spoza świata muzułmańskiego, wyemitowała rządowy sukuk. Luksemburg, jako pierwsze państwo członkowskie strefy euro, zdecydował się na wyemitowanie muzułmańskich obligacji skarbowych jesienią tego samego roku. Co ciekawe, niekonwencjonalne instrumenty, przede wszystkim sukuk, stały się bardzo popularnym środkiem finansowania projektów infrastrukturalnych w Wielkiej Brytanii. Wioska olimpijska, Shard, Battersea Power Station oraz London Gateway – wszystkie te projekty zostały sfinansowane z wykorzystaniem produktów zgodnych z prawem szariatu.
Co więcej, coraz więcej konwencjonalnych podmiotów postrzega instrumenty muzułmańskie jako atrakcyjne narzędzie dywersyfikacji portfela inwestycyjnego. Szacuje się, że średnio ok. 50-60 proc. liczby emitowanych sukuk (rządowych i korporacyjnych) jest nabywane przez instytucje konwencjonalne. Stopa zwrotu sukuk rządowych wyemitowanych przez Wielką Brytanię wyniosła 2,036 proc. Wartość ta była zbliżona do zwrotu tradycyjnych obligacji o podobnym okresie zapadalności, co dowodzi faktu, że pomimo swej odmiennej charakterystyki, obligacje muzułmańskie są wyceniane i traktowane podobnie do konwencjonalnych instrumentów.
Inni biorą przykład
Pomimo tego, że muzułmański rynek finansowy rozwija się już od 40 lat, sektor ten nie przestaje rosnąć. W 2014 r. globalna całkowita wartość aktywów zgodnych z prawem szariatu wzrosła o 12 proc. w stosunku do roku ubiegłego osiągając 2 biliony dolarów. W Wielkiej Brytanii muzułmańskie instrumenty finansowe, w tym te adresowane do klientów detalicznych, są oferowane przez 20 banków, w tym przez pięć banków w pełni muzułmańskich. W listopadzie 2015 r., wartość aktywów w muzułmańskich funduszach inwestycyjnych działających na terenie tego kraju wyniosła 600 mln dolarów. Jak dotąd na Londyńskiej Giełdzie Papierów Wartościowych notowanych było 57 obligacji muzułmańskich (dane za TheCityUK, 2015). Jeżeli chodzi o Luksemburg, to w tym samym okresie w kraju działało 111 funduszy muzułmańskich (państwo to jest trzecim największym centrum funduszy muzułmańskich na świecie), a na Londyńskiej Giełdzie Papierów Wartościowych notowanych było 16 obligacji zgodnych z prawem szariatu (dane za EY, 2015).
Liczby te przykuły uwagę innych krajów europejskich. Francja, Irlandia, Niemcy, Rosja i Włochy również wdrażają muzułmańskie instrumenty finansowe. Tempo tego procesu oraz stosowane modele znacznie się różnią. Jednakże, wszystkie te państwa są świadome, że chcąc podnieść konkurencyjność swoich gospodarek i przyciągnąć inwestorów, konieczne jest wdrażanie innowacyjnych rozwiązań, nawet tych, które wydają się nie przystawać do konwencjonalnego systemu i jego zasad.
Innovation in finance – how Europe benefits from Islamic financial instruments
English version
In December 2015 the Bank of England joined the Islamic Financial Services Board (IFSB), one of the most important body that seta standards for Islamic financial institutions. The UK was not the first country in the EU that decided to become an associate member of the IFSB – Banque centrale du Luxembourg did it five years earlier. These moves may seem unusual for European institutions, but they are part of a bigger strategy which UK and Luxemburg have been implementing for nearly 40 years, namely adopting Islamic instruments and reaping benefits from diversifying their financial sectors.
Luxemburg was the first country in Europe to open its market to the so-called unconventional finance. In 1978 it enabled the establishment of the Islamic Banking System, the first Islamic financial institution in a non-Muslim country. The UK followed suit – in the 1980s the London Metal Exchange started offering sharia-compliant overnight deposit facilities. Now Luxemburg and the City of London are leading Islamic finance hubs in the Western world. In 2014 the value of assets managed by Luxemburg and the UK amounted to 5bn euros and 19bn dollars respectively (data from KPMG, 2015 and UK’s government, 2014).
Ethical finance
But what actually differ the conventional finance from its Islamic counterpart? Islamic finance is quite unique in that it is based on three main principles that derive from Sharia law. The first and most important one is the prohibition of interest (Ar. riba) in all forms and intents. Interest is perceived as a form of usury. It is explained that a fixed, predetermined rate based on maturity and principal impairs the position of the borrower (lender profits are not based on successful economic activity but simply on borrowing money) and therefore must be prohibited. Furthermore, Sharia complaint instruments cannot be based on gharar, which is usually translated as risk, deception, delusion and excessive uncertainty. The term applies to a transaction which involves uncertainty, speculation and hazard (all parties must have a perfect knowledge about detail of the contract). Last but not least is ‘profit and risk sharing’ principle according to which both provider and recipient of capital should bear risk of the venture and share possible profits according to their input. Depending on the instrument, the principle takes a form of profit and loss sharing or backing transaction with an asset. What it means is that although in general Islamic instruments are used for the same purposes as the conventional ones, they cannot be based on debt and are structured in different way than their traditional counterparts. All financial services must be based on and support real economic activity upon which profit is calculated – it cannot be determined as a lump sum paid after completing the transaction, but as a percentage of generated profits or a mark-up.
The basic instruments are musharaka, mudaraba, murabaha, sukuk and ijara. Musharaka and mudaraba are partnership contracts based on ‘profit and loss sharing principle’. They are an unconventional form of a loan and are often used by Islamic banks in their investment activities and deposit services. In mudarabah one party invests all the capital while the other provides the know-how and/or labour. The latter one is solely responsible for management and work. In musharakah all partners bring together their capital (it may be either liquid or in a form of goods in kind) and set up a company or engage in an already existing entity (it is often compared to conventional joint venture). Unlike in mudarabah, in musharakah each partner has an equal right to run the company. In both instruments, financiers get their returns only when the entrepreneurship turns out to be successful and generates profits. What is even more important, they also share in any losses (proportionately to their input, so if a partner brings only know-how, on his side no losses are incurred).
Murabaha is yet another instrument that replaces traditional loan. It is a mark-up sale contract in which a bank (or other financing party) purchases a particular asset/good on behalf of client and resells it to the same person or entity. The repayment is made in instalments, which apart from price paid for the purchased item may include margin of the bank. Given that the investment with a use of this instrument is relatively safe (payments are fixed and do not depend on profitability of the venture), it constitutes a large part of bank’s portfolio.
The second group of services includes instruments that are either asset-backed or asset-based – this mechanism helps to share risk between investors and creditors. Ijara is an Islamic form of leasing. It is similar to traditional leasing but as all Islamic financial services, it must comply with Sharia law in terms of engaged parties, the financed item, rent and termination of a contract. Moreover, the lessor bears all costs related to the asset (e.g. insurance, maintenance and repairs) unless they result from lessees’ misuse or misconduct. Finally, there is sukuk, which is an Islamic bond. Unlike its traditional counterpart, sukuk is not a debt instrument but a certificate of ownership of an asset that it is to finance. The investors that purchase sukuk pay the issue price to a special purpose vehicle (it is established in order to issue the Islamic bonds) and therefore get the investment certificates. The vehicle is responsible for acquiring the assets that the bonds are based on and paying any due profit (mainly in the form of rent).
Why Europe?
Given the specific characteristic of the Islamic finance, some may wonder why exactly the UK and Luxemburg decided to implement products so different from those that have been in use all around the world, including in the Muslim countries. Back in the 1970s and 1980s, both European states saw a chance to earn a profit on supplying instruments that the Arab world (mainly the Gulf countries) was interested in and started offering liquidity and asset management instruments for Islamic institutions. They also realized that by widening the range of offered financial products they will become more attractive for the current and potential customers. In short, being able to use Islamic financial services, investors from the Muslim countries were more willing to put money not only in this sector but also to invest in other segments of the economy, as the transaction could be financed via Sharia complaint instruments.
Islamic finance has become attractive also for conventional entities. Observing the development of Islamic finance in the Muslim countries (mainly in the Gulf and Malaysia), the incumbents and investors in the UK and Luxemburg have recognized the benefits of using Islamic financial services as yet another source of funding for the investment projects, especially the big ones. In June 2014 the UK, as the first country outside the Islamic world, issued a sovereign sukuk. Luxemburg, as the first country in the Eurozone, did it in the autumn 2014. Interestingly enough, unconventional instruments, mainly sukuk, have become very popular mode of financing for infrastructure development in the UK. The Olympic Village, the Shard, Battersea Power Station regeneration, London Gateway – all were financed with use of unconventional services.
Furthermore, more and more conventional entities are perceiving Sharia complaint instruments as an attractive tool for diversification of their investment portfolio. It is estimated that between 50 and 60 per cent of sukuk issuances (corporate and sovereign) are subscribed by conventional institutions. The profit rate of sovereign sukuk issued by the UK was set at 2.036 per cent which was in line with the yield on bonds of similar maturity. It proves that despite the different characteristics Islamic instruments are priced, and thus treated, similarly to the conventional bonds.
Others will follow
Although Islamic finance has developed for 40 years, the sector has not stop growing. In 2014 the global value of Sharia complaint assets grew at a rate of 12 per cent and 2014 it reached 2 trillion USD. Islamic financial instruments, including those dedicated to retail customers, are offered by 20 banks in the UK, five of which are fully Shariah complaint. In November 2015, the value of assets in Islamic funds in the country amounted to 600mln USD and to that date 57 sukuk were listed on London Stock Exchange (data from TheCityUK, 2015). As for Luxemburg, in the same year there were 111 Sharia complaint funds in the country (the country was the third largest Islamic Fund Center in the world), and 16 sukuk were listed on the Luxembourg Stock Exchange (data from EY, 2015).
These numbers have impressed other European countries. France, Germany Italy, Ireland, and Russia, are all adopting Islamic finance. Although their paths into Islamic financial instruments implementation are different, they are all aware that in order to make their economies more competitive and attractive for investors, they need to adopt innovative solutions, which sometimes seems to be completely at variance with the conventional system and its principles.
* This article was also published by The Warsaw Voice.
Przeczytaj też:
K. Sidło, (Wielki) powrót waqfs
H. Abdullah, Ład korporacyjny – jak podejście muzułmańskie może pomóc zachodnim korporacjom?
D. Klimowicz, Sekrety systemu bankowego w Iranie
K. Czupa, Let’s talk about Islamic finance. Facts that everybody should know
K. Czupa, City otwiera się na islamskie finanse
Katarzyna Czupa jest ekspertem Centrum Inicjatyw Międzynarodowych ds. Bliskiego Wschodu oraz koordynatorem projektu „Let’s talk about Islamic finance”. Obecnie pracuje jako młodszy analityk w firmie Analizy Online, gdzie zajmuje się analizą rynku funduszy inwestycyjnych. W okresie od kwietnia do listopada 2016 r. pracowała na stanowisku młodszego analityka w Domu Maklerskim Banku Zachodniego WBK, gdzie była odpowiedzialna za analizy rynkowe oraz wycenę spółek. W okresie od stycznia 2014 r. do kwietnia 2016 r. pracowała w CASE – Centrum Analiz Społeczno-Ekonomicznych na stanowisku koordynatora ds. projektów oraz asystenta naukowego. Obecnie realizuje studia doktoranckie w Kolegium Ekonomiczno-Społecznym Szkoły Głównej Handlowej. Jest absolwentką kierunków finanse i rachunkowość (Szkoła Główna Handlowa) oraz stosunki międzynarodowe (Uniwersytet Warszawski). W 2013 roku otrzymała stypendium Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego za wybitne osiągnięcia naukowe.
