PAULINA WOJCIECHOWSKA
W lipcu 2014 roku Bank Rezerw Indii (Reserve Bank of India, RBI – bank centralny) rozpoczął przegląd przepisów dotyczących bankowości muzułmańskiej. Bank centralny powołał wewnętrzny komitet do zbadania tej sprawy. Obecnie Banking Regulation Act z 1949 r. (dokument był wielokrotnie nowelizowany) nie zezwala instytucjom muzułmańskim na prowadzenie działalności w tym kraju. Liczba wyznawców islamu w Indiach szacowana jest na około 138 mln osób (13,4% ludności), co sprawia, że jest to największa mniejszość muzułmańska na świecie. Podkreślić jednak należy, że statystyczny muzułmanin jest słabiej wykształcony i biedniejszy niż przeciętny Indus. Różnica widoczna jest także w dostępie do usług bankowych.
Tradycja bankowości w Indiach jest dość długa – pierwszy bank na subkontynencie, Bank of Hindustan, został założony jeszcze w 1770 r. W latach 60. XX wieku banki zostały znacjonalizowane, a ponowna liberalizacja rynku nastąpiła dopiero w latach 90. Podstawę bankowości komercyjnej stanowi RBI, 7 banków stowarzyszonych oraz 19 innych banków państwowych (PBS) – rząd pozostaje tam akcjonariuszem większościowym, choć jego udział systematycznie się zmniejszał m.in. przez publiczną emisją akcji. W Indiach działa też 30 banków prywatnych, 40 banków z udziałem kapitału zagranicznego i 196 regionalnych banków spółdzielczych. Od 2005 r. banki zagraniczne mogą zakładać swoje filie. Od 2012 r. nowe prawo zezwala, żeby to RBI wydawał licencje na działalność bankową – zmniejsza to biurokrację i przyspiesza zakładanie nowych banków. Na 100 tys. mieszkańców w Indiach przypada 10,6 oddziałów banków, oraz 8,9 bankomatu. Depozyty bankowe stanowią 68% PKB, a kredyty 52%. Dla porównania – w Chinach wskaźniki te wynoszą odpowiednio 23,8%; 49,6%; 434% oraz 288%. Banki indyjskie przestrzegają międzynarodowych norm dotyczących adekwatności kapitałowej, ryzyka i płynności Banku Rozliczeń Międzynarodowych w Bazylei.
W Indiach niespełna 60% gospodarstw domowych korzysta z jakichkolwiek usług bankowych. Sytuacja jest oczywiście trudniejsza na wsi, gdzie 73% mieszkańców nie ma dostępu do „formalnych” (czytaj: legalnych) źródeł kredytowania (ok. 1/3 tej grupy korzysta ze źródeł „nieformalnych”). Odziały banków znajdują się w ok. 5% wsi. Dostęp do Internetu ma zaledwie 13% Indusów, co uniemożliwia rozwój bankowości elektronicznej. W sierpniu tego roku premier Narendra Modi wraz z bankami państwowymi rozpoczął kampanię mającą na celu zachęcić najbiedniejszych do otwarcia podstawowego rachunku bankowego (banki zobowiązały się do uproszczenia odpowiednich procedur). Pierwsze projekty dotyczące zapewnienia najbiedniejszym dostępu do usług finansowych (ang. financial insculsion) RBI rozpoczął już w 2005 r. Co ciekawe, na indyjskim rynku bankowym można znaleźć również instytucje, których usługi dedykowane są tylko dla kobiet. Jest to jeden z pomysłów na włączenie kobiet w nowoczesną gospodarkę i system finansowy.
W sąsiednim Pakistanie przymusowa i pełna islamizacja sektora finansowego miała miejsce w 1977 r., jednak zakaz stosowania odsetek został ostatecznie zniesiony w 2001 roku. Obecnie bankowość muzułmańska stanowi 10% sektora bankowego (sieć składa się z ok. 1200 oddziałów). W Bangladeszu islam wyznaje 80% społeczeństwa, a aktywa sektora muzułmańskiego stanowią 18% wartości całego sektora bankowego. W krajach regionu tzw. niekonwencjonalne finanse najbardziej dynamicznie rozwijają się w Malezji i Indonezji.
Mimo braku zgody na utworzenie w pełni muzułmańskiego banku w sierpniu 2013 r. RBI wydała zezwolenie na prowadzenie działalności w formie non-bank finance company (NBFC) dla Cheraman Financial Services, z siedzibą w stanie Kerala (populacja muzułmańska to 24% mieszkańców tego regionu). Jej działalność finansowana jest ze środków pochodzących od obywateli państw Zatoki Perskiej (odpowiednik depozytów), które to następnie mają być inwestowane w projekty rozwojowe w stanie Kerala (odpowiednik kredytów). 11% udziałów w firmie ma także rząd stanowy Kerali. Podmiot ten ma trzy działy: Leasing, Rozwój Infrastruktury i Zarządzanie Finansami. Instytucja NBFC nie może przyjmować tradycyjnych depozytów (wkładów “na żądanie”), wydawać klientom czeków ani kart płatniczych, a zgromadzone wkłady nie podlegają ubezpieczeniu w razie bankructwa danej instytucji. Zgodnie z główną zasadą finansów zgodnych z prawem szariatu ryzyko spoczywa zarówno na finansującym, jak i na kliencie. Co więcej, finansowane nie mogą być takie branże jak: ubezpieczenia, obrót papierami wartościowymi, rozrywka, produkcja filmowa, telewizja kablowa, muzyka, materiały wybuchowe, alkohol, wyroby tytoniowe, wieprzowina i mięso non-halai oraz hazard. W grudniu 2013 r. Chairman Financial Services utworzył fundusz ventrure capital, którego celem jest finansowanie start-upów i projektów infrastrukturalnych.
Kolejna instytucja to Pragmatic Wealth Management (założona w 2009 r.). Przedmiotem jej działalności jest pośrednictwo na rynku giełdowym oraz dbanie o to, by transakcje prowadzone były w zgodzie z prawem szariatu (decyduje o tym złożona ze specjalistów Islamic Investment Finance Board, IIFB). Podmiot ten zajmuje się także promocją „etycznych i odpowiedzialnych społecznie finansów”, wydaje magazyn „Islami Tijara” i prowadzi portal o tej samej nazwie. Podobnych instytucji istnieje na rynku co najmniej kilkanaście. Jedna z nich, Taqwaa Advisory and Shariah Investment Solutions (Tasis), we współpracy z giełdą w Mubaiu utworzyła specjalny giełdowy indeks BSE Tasis Shariah 50, który ułatwia inwestowanie w zgodzie z szariatem.
Zwolennicy wprowadzenia regulacji zezwalających na istnienie pełnej bankowości muzułmańskiej mają kilka argumentów przemawiających za rozwojem tego niekonwencjonalnego sektora finansów, poza koniecznością utworzenia banków, z których mogłyby korzystać „zgodnie z przekonaniami” miliony wyznawców islamu (dziś wielu muzułmanów trzyma oszczędności na rachunkach bieżących aby uniknąć odsetek). Według nich instrumenty muzułmańskie mogłyby być lekarstwem na kryzys finansowy – wiele opracowań wskazuje, że sektor ten okazał się niezwykle odporny na kryzys. Bankowość muzułmańska mogłaby być także szansą dla biednych na uzyskanie dostępu do tańszej formy finansowania. Ponadto, środki lokowane w niekonwencjonalne produkty finansowe inwestowane są w realną gospodarkę, co daje dodatkowe możliwości finansowania projektów infrastrukturalnych (w Indiach na przedsięwzięcia tego typu przeznaczana jest niedostateczna ilość pieniędzy). Zorganizowaną promocją instrumentów muzułmańskich zajmuje się między innymi Indian Center for Islamic Finance. Instytucja ta publikuje badania oraz organizuje szkolenia i wydarzenia promocyjne. Na indyjskich uczelniach znaleźć można kierunki i kursy związana z bankowością niekonwencjonalną.
Wspólna egzystencja Hinduistów i Muzułmanów nie należy do najłatwiejszych. Między innymi dlatego część przedstawicieli większości może niechętnie patrzeć na specjalne rozwiązania w systemie finansowym. Żywa jest pamięć o zamachach terrorystycznych, a konflikt o Kaszmir z Pakistanem pozostaje wciąż nierozwiązany . Nowy premier Modi, uchodzi za nacjonalistę i przeciwnika specjalnych przywilejów dla mniejszości muzułmańskiej (choć jak dotąd w swoich wypowiedziach jako głowa rządu wypowiada się o mniejszości raczej pozytywnie). Także sami muzułmanie w Indiach mają niewielkie pojęcie o niekonwencjonalnych finansach i możliwościach, jakie dają. Bankowość muzułmańska w tym kraju wciąż nie jest popularna. Jednakże dynamiczny rozwój sektora i rosnące potrzeby finansowe Indusów wkrótce mogą to zmienić.
Przeczytaj też:
K. Czupa, Let’s talk about Islamic finance. Facts that everybody should know
K. Czupa, City otwiera się na islamskie finanse
A. Spath, Jordan: Between Stability and Spillover
A. Malantowicz, Oazy Liwa – drugie oblicze Emiratów
Paulina Anna Wojciechowska – Absolwentka Instytutu Stosunków Międzynarodowych (2010) oraz Kolegium Międzywydziałowych Indywidualnych Studiów Humanistycznych (2009 – dyplom socjologa). Skończyła również podyplomowe studium bankowości i uzyskała Europejski Certyfikat Bankowca. Obecnie pracuje w sektorze bankowym. Interesuje się państwami azjatyckimi (w szczególności: Indie, Nepal i Birma), pomocą humanitarną (w szczególności uchodźcy), sprawami społecznymi i komunikacją międzykulturową.
