MATEUSZ RYBIŃSKI
Bankowość muzułmańska staje się coraz bardziej popularna. Ze względu na swój prospołeczny charakter zyskuje ona zwolenników nie tylko wśród wyznawców islamu, ale również wśród przedstawicieli innych religii. Znane banki, takie jak Citi i Deutsche Bank tworzą specjalne jednostki zajmujące się tymi niekonwencjonalnymi usługami. Niewątpliwie temat bankowości muzułmańskiej wart jest więc analizy.
Podczas ostatniego kryzysu finansowego można było spotkać wiele opinii mówiących, że w związku z odrzuceniem przez bankowość muzułmańską spekulacji oraz skupieniem się na realnej gospodarce jest ona mniej podatna na kryzysy finansowe. Wśród ekonomistów zdania na ten temat są jednak podzielone.
Przeglądając podręczniki i artykuły na temat muzułmańskich finansów, zauważyłem, że o ile instrumenty typowo bankowe (np. pożyczki) są dosyć dobrze opisane, o tyle instrumentom inwestycyjnym, zwłaszcza funduszom Private Equity, zostało poświęcone zdecydowanie mniej miejsca. Ze względu na korzystny wpływ na realną gospodarkę, zwłaszcza w czasie kryzysu, to właśnie ta część finansów zyskała moje zainteresowanie. Chcąc bliżej przyjrzeć się temu zagadnieniu, wybrałem się do kraju, który jest jednym z najprężniej działających ośrodków bankowości muzułmańskiej, a mianowicie do Malezji.
Niekonwencjonalne przedsięwzięcie
Według islamu Venture Capital (VC) to jedne z najbardziej klasycznych i najmniej kontrowersyjnych tzw. niekonwencjonalnych instrumentów finansowych. Jest tak ponieważ, działają one z poszanowaniem podstawowej zasady muzułmańskiej myśli ekonomicznej, czyli podziału zysku i strat między wszystkie strony danego przedsięwzięcia. W związku z tym wszystkim podmiotom zaangażowanym w przedsięwzięcie zależy na jego sukcesie. Tym samym, relacje instytucji finansowych i ich klientów są dużo bliższe. Ponadto projekty finansowane z wykorzystaniem instrumentów muzułmańskich to głównie inwestycje wpływające korzystnie na realną gospodarkę, a nie tylko na rynek finansowy. Komisja Papierów Wartościowych Malezji wydała w 2008 roku „Zbiór Praw i Dobrych Praktyk” dla muzułmańskich Venture Capital, który zapoczątkował oficjalne funkcjonowanie tego typu funduszy w tym kraju. W dokumencie tym wyszczególnione zostały trzy modele finansowania inwestycji za pomocą rozwiązań muzułmańskich venture capital.
Musharakah – jest to podstawowa forma spółki zakładana przy współpracy osób fizycznych, przedsiębiorstw oraz instytucji. Samo słowo musharakah, pochodzi od arabskiego słowa szaraka, co oznacza „dzielić się”. Do spółki tego typu obydwie strony wnoszą kapitał w formie pieniężnej lub innej. Zyski dzielone są pomiędzy wszystkie strony inwestycji zgodnie z wcześniej ustaloną i zaakceptowaną przez wszystkie zaangażowane podmioty formułą. Wszystkie strony dzielą się również potencjalnymi stratami.
Można wyróżnić dwa rodzaje spółki typu Musharakah: inan (nierówny podział udziałów między partnerami) oraz mufawada (równy podział udziałów między partnerami). Różnica między inan i mufawada nie dotyczy tylko podziału udziałów w spółce. W inan każdy ze wspólników jest reprezentantem podmiotu, ale może decydować o kapitale tylko do wysokości włożonego przez siebie wkładu. Nie występuje tu również poręczenie i odpowiedzialność wspólnika za działania innego wspólnika. Umowa spółki nie jest wiążąca, co oznacza, iż każdy ze wspólników może ją anulować w dowolnym czasie. Inaczej działa spółka mufawada. Każdy ze wspólników w tego typu podmiocie angażuje kapitał w identycznej wysokości i co za tym idzie ich udział w zyskach oraz wolność do dysponowania kapitałem jest taka sama. Każdy ze wspólników jest również poręczycielem za działania drugiego wspólnika. Spółka Musharakah może zostać powołana na określony wcześniej okres. Może ona przybrać formę odpowiednika polskiej spółki z ograniczoną odpowiedzialnością lub spółki akcyjnej. W tej sytuacji wyjście z inwestycji może nastąpić jedynie poprzez odsprzedanie udziałów. W tradycyjnym przedsięwzięciu Musharakah partner może wycofać swój udział po uprzednim rozliczeniu się ze wspólnikami. Ze względu na nadrzędną zasadę współdzielenia ryzyka, zdecydowanie zabronione jest określenie z góry zysku któregokolwiek z partnerów w postaci określonej sumy pieniężnej bądź równowartości w towarze. Jest to najważniejsza cecha odróżniająca Musharakah od konwencjonalnych form inwestycji.
Mudaraba – jest to odpowiednik klasycznej inwestycji Venture Capital, gdzie możemy wyróżnić dwa rodzaje wspólników: inwestora (rabb al-mal), który wnosi do spółki kapitał oraz przedsiębiorcę (mudharib), który jest odpowiedzialny za zarządzanie biznesem. Podział zysków w spółce obowiązuje na wcześniej ustalonych warunkach, natomiast ewentualne straty ponosi wyłącznie kapitałodawca (do wysokości wniesionego kapitału).
Spółkę Mudaraba można porównać do spółki komandytowej. Pomimo braku zasady współdzielenia ryzyka między wszystkich wspólników, Mudaraba została dopuszczona do grupy inwestycji halal. Uzasadnienie takiej decyzji przedstawia prawnik muzułmański Al.-Mabsut Saraksi „została dopuszczona, ponieważ ludzie potrzebują takiej umowy. Co się tyczy właściciela kapitału, to może on nie znajdować własnego sposobu na zyskowną działalność handlową, a osoba, która może znaleźć własny sposób na taką działalność może nie mieć kapitału. A zysku nie można osiągnąć inaczej niż za pomocą środków ich obu, to jest kapitału i działalności handlowej. Dzięki dopuszczeniu tej umowy cel obu stron zostaje osiągnięty”. Ponadto, warto zauważyć, iż przedsiębiorca ponosi ryzyko straty czasu oraz swoich umiejętności. Chociaż formy spółek Mudaraba mogą być różne, to istnieją pewne elementarne zasady, które dotyczą wszystkich tego typu przedsięwzięć. Przede wszystkim, inwestor przekazuje prawo do dysponowania swoim kapitałem przedsiębiorcy. Przy zawarciu umowy spółki, osoba wkładająca kapitał zrzeka się praw do zarządzania swoim wkładem na czas trwania przedsięwzięcia. Przedsiębiorca jest odpowiedzialny za wszelkie decyzje dotyczące spółki oraz za powierzony kapitał. Istnieją jednak rozwiązania w postaci odpowiednich klauzul, które stanowią, że w przypadku podejmowania kluczowych decyzji, potrzebna jest zgoda inwestora. Istnieje również kilka elementarnych zasad podziału zysku między wspólnikami: (i) nie wolno dla żadnej ze stron ustalić „z góry” kwotowej wartości zysku; (ii) podział zysku musi następować za pomocą logicznego algorytmu, który nie może być zależny od wielkości zysku; (iii) ostateczny podział zysków następuje dopiero po zamknięciu inwestycji, a wcześniej wypłacane zyski, mogą być traktowane, jako zaliczki.
Wart odnotowania jest również fakt, iż nie zabrania się przedsiębiorcy dalszego zawierania umów typu Mudaraba i tworzenia w ten sposób struktury holdingowej. W ten sposób tworzone są muzułmańskie fundusze VC. Fundusz Venture Capital zajmuje się zarządzaniem kapitałem przekazanym przez inwestorów. Menedżerowie funduszu zajmują się zatem odpowiednią selekcja i ocenianiem ryzyka inwestycyjnego.
Wakala – jest to forma pełnomocnictwa, w której mocodawca upoważnia pełnomocnika do reprezentowania go na ustalonych wcześniej zasadach i warunkach. Przeważnie Wakala pozwala na reprezentowanie mocodawcy przez pełnomocnika do czasu śmierci mocodawcy lub odwołania pełnomocnictwa. Wyróżnić można dwa rodzaje pełnomocnictwa, ogólne (Wakala ‘Ammah), które pozwala reprezentować mocodawcę we wszystkich sprawach oraz szczególne (Wakala Khassah), które ogranicza pełnomocnictwo do ustalonych obszarów, których przekroczenie uznane będzie za bezprawne.
To co z pewnością charakteryzuje muzułmańskie instrumenty finansowe, to fakt, że ich struktura jest bardzo skrupulatnie opisana, tak żeby nie zostawiać dużego pola do interpretacji i zmian. Finanse muzułmańskie to też podwójny nadzór nad inwestycją. Oprócz świeckiego odpowiednika Komisji Nadzoru Finansowego istnieje jeszcze doradca ds. Szari’atu, który sprawuje rolę audytora, i który akceptuje i sprawdza każdą inwestycję. W jego gestii leży m.in. (i) sprawdzanie, czy wszystkie działania związane z przedsięwzięciem, w które dana instytucja się zaangażowała, w tym portfolio inwestycyjne, praktyki handlowe oraz inne aspekty operacyjne i administracyjne, są zgodne z zasadami Szari’atu; (ii) dostarczanie wiedzy i wskazówek w zakresie prawa Szari’atu, w szczególności w odniesieniu do dokumentacji i struktury instrumentów inwestycyjnych oraz zapewnienia zgodności z ogólnymi zasadami prawa muzułmańskiego; (iii) dostarczenie pisemnej opinii oraz okresowych sprawozdań potwierdzających, że działalność Venture Capital jest zarządzana i administrowana zgodnie z zasadami Szari’atu.
Fundusze naprawdę muzułmańskie?
Powyżej opisane zostały założenia muzułmańskich funduszy VC. Czy różnią się one jednak od tych konwencjonalnych? Czy może są to te same instrumenty opakowane w muzułmańską retorykę?
Istotny jest fakt, że muzułmańska bankowość kładzie duży nacisk na przejrzystość inwestycji. Jest to eliminacja tzw. gharar, czyli wszelkiego rodzaju niedopowiedzeń lub niepewności. Każda umowa musi być zrozumiała dla obu stron i sprawiedliwie napisana nad czym czuwa doradca ds. Szari’atu. Sama obecność doradcy sprawia, iż inwestycja jest podwójnie kontrolowana, przez specjalistów zarówno świeckich jak i muzułmańskich.
W wywiadzie który przeprowadziłem, menedżer pierwszego muzułmańskiego funduszu o nazwie Musharakah Hairul, jako największą zaletę niekonwencjonalnych funduszy Venture Capital wskazał łatwość w pozyskaniu kapitału od klientów. Składa się na to wspomniana wcześniej przejrzystość oraz prospołeczny charakter tych instrumentów. Muzułmańskie finanse kładą duży nacisk na sprawiedliwość społeczną i pomoc najbiedniejszym. Ponadto z powodu wykluczenia zakazanych stref tj. jak produkcja alkoholu, czy hazard, zaangażowanie w tego typu fundusz wydaje się atrakcyjne dla osób, które moralność stawiają na pierwszym miejscu. To wszystko sprawia, że tego fundusze VC stają się popularne nie tylko wśród muzułmanów, ale również wśród wyznawców innych religii – akcentowane wartości są uniwersalne.
Sukces (nie)gwarantowany
Podsumowując, muzułmańskie fundusze mogą być bardziej atrakcyjne dla inwestorów ze względu na aspekty moralne oraz jasne zasady dotyczące ich funkcjonowania. Z drugiej jednak strony, wydają się one mało elastyczne co wprowadza pewne ograniczenia dla inwestujących. Ponadto koszty obsługi funduszu są wyższe ze względu na konieczność zatrudnienia licencjonowanego doradcy ds. Szari’atu. Bez wątpienia jednak muzułmańskie Venture Capital będą stawały się coraz bardziej popularne wśród wyznawców Islamu, ale też stale będą one przyciągać uwagę osób wyznających inne religie. Jest to instrument, który jest w początkowej fazie rozwoju (w 2013 roku w Malezji, oficjalnie zarejestrowane były tylko dwa tego typu fundusze, z czego jeden nie przeprowadził do lipca 2013 roku żadnej inwestycji) i należy mu się bacznie przyglądać.
Mateusz Rybiński – absolwent Szkoły Głównej Handlowej (kierunek międzynarodowe stosunki gospodarcze). Obecnie pracuje na stanowisku Internaitonal Business Developer w Baba Rafi Enterprise (Indonezja). W 2012 oraz 2013 r. był polskim reprezentantem w konkursie Malay Language Polish Speaking Contest (PABM) organizowanym przez premiera Malezji. Od ukończenia studiów magisterskich związany z sektorem prywatnym.
K. Sidło, The use and abuse of Islamic financial instruments – the case of kafala
P. Chomicka, The Saudi Way
P. Wojciechowska, Raczkujące finanse muzułmańskie w Indiach
K. Czupa, Let’s talk about Islamic finance. Facts that everybody should know
